نباشد عاشقی عیبی، وگر عیب ست، تا باشد
که نفسم عیب دان آمد، و یارم غیب دانستی

اگر عیبِ همه عالم تو را باشد چو عشق آمد
بسوزد جمله عیبت را، که او بس قهرمانستی

دیوان شمس تبریزی

ذره ای سایۀ عنایت بهتر ست
از هزاران كوشش طاعت پرست

خشت اگر پُر ست  بنهادۀ تو است
آن دو سه مو  از عطای آن سو است

در حقیقت هر یکی مو را از آن
خُرد منگر، همچو کوهی دان  کلان

در حقیقت، هر یك از آن مو کُهی ست
كآن امان نامه و صِلِۀ شاهنشهی ست

تو اگر صد قفل بنهی بر دَری
بَركَنَد آن جمله را  خیره سَری

شحنه ای  از موم  اگر مُهری نَهَد
پهلوانان را از آن  دل بشكهد

آن دو سه تارِ عنایت  همچو كوه
سَدّ شده  چون فرّ سیما در وجوه

خشت را مَگذار، ای نیكو سرشت
لیك  هم  ایمن مَخُسب از دیوِ زشت

رو  دو تا مو ز آن كرم  در دست آر
وآنگهان ایمن بخُسب و غم مدار

مثنوی
دفتر ششم

الجِبال

يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ

وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثيباً مَهيلاً (14) المزمل

وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ (3) التکویر

وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (5) القارعة

وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ (10) المرسلات

سوره القارعة

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

الْقارِعَةُ (1)

مَا الْقارِعَةُ (2)

وَ ما أَدْراكَ مَا الْقارِعَةُ (3)

يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ (4)

وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (5)

فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ (6)

فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ (7)

وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ (8)

فَأُمُّهُ هاوِيَةٌ (9)

وَ ما أَدْراكَ ما هِيَهْ (10)

نارٌ حامِيَةٌ (11)

ترجمه آيات

به نام خداى رحمان و رحيم.
آن حادثه كوبنده (1).
و چه كوبنده عظيمى؟! (2).
و تو نمى‏دانى كه كوبنده چيست؟ (3).
روزى است كه مردم چون ملخ فرارى رويِ هم مى‏ريزند (4).
و كوه‏ها چون پشم رنگارنگ حلاجى شده مى‏گردد (5).
اما كسى كه اعمالش نزد خدا سنگين وزن و داراى ارزش باشد (6).
او در عيشى رضايت‏بخش خواهد بود (7).
و اما آنكه اعمالش وزن و ارزشى نداشته باشد (8).
او در آغوش و دامن هاويه خواهد بود (9).
و تو نمى‏دانى هاويه چيست (10).
آتشى است سوزنده (11).

بيان آيات

اين سوره تهديد به عذاب قيامت و بشارت به ثواب آن است، ولى جانب تهديدش بر بشارتش مى‏چربد، و سوره در مكه نازل شده.

[وجه تسميه قيامت به" قارعه"
و تشبيه مردم پس از بر انگيخته شدن به توده ملخ‏]

" الْقارِعَةُ

مَا الْقارِعَةُ "

اين جمله مبتدا و خبر است،

و كلمه " قارعة " از ماده " قرع " است
كه به معناى
زدن بسيار سختى است كه احتياج دارد زننده به جايى اعتماد كند،
و اين كلمه در عرف قرآن از اسماى قيامت است.
بعضى گفته‏ اند:
بدين مناسبت قيامت را قارعه ناميده
كه دلها را با فزع شديدش و دشمنان خدا را با عذابش مى‏كوبد.
و سؤال از حقيقت قارعه در جمله
" مَا الْقارِعَةُ - قارعه چيست "
با اينكه معلوم است كه چيست، به منظور بزرگ نشان دادن امر قيامت است،
و اينكه بيست و هشت حرف الفباى گوينده، و دو سوراخ گوش شنونده نمى‏تواند به كنه قيامت پى ببرد، و به طور كلى عالم ماده گنجايش حتى معرفى آن را ندارد
و به منظور تاكيد اين بزرگداشت
مجددا
جمله را به تعبيرى ديگر تكرار كرد
و فرمود:
" وَ ما أَدْراكَ مَا الْقارِعَةُ ".

" يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ

كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ "

كلمه " يوم " ظرفى است متعلق به مقدّرى از قبيل " بياد آر "، " مى‏كوبد " " مى‏آيد "، و از اين قبيل،
و خلاصه معناى آن اين است كه:
" بياد آر روزى را كه " و يا " مى‏كوبد در روزى كه " و يا " مى‏آيد روزى كه ".
و كلمه " فراش " به طورى كه از «فَرّاء» نقل شده به معناى ملخى است كه زمين را فرش كند، يعنى روى گُرده هم سوار شده باشند، پس فراش به معناى غوغاى ملخ است.
بعضى از مفسرين در اينكه چرا مردم روز قيامت را به فراش تشبيه كرد؟ گفته‏ اند:
براى اين است كه فراش وقتى جست و خيز مى‏كند نقطه معلومى را در نظر نمى‏گيرد، مانند مرغان، و به طرف معينى نمى‏پرد، بلكه بدون جهت پرواز مى‏كند، مردم نيز در روز قيامت چنين حالتى دارند، وقتى از قبورشان سر بر مى‏آورند آن چنان ترس و فزع از همه جهات احاطه‏ شان مى‏كند كه بی اختيار و بى هدف به راه می افتند، و در جستجوى منزلها كه يا سعادت است و يا شقاوت سرگردانند.
و كلمه " مبثوث " از ماده " بث " است، كه به معناى تفرقه است، و " فراش مبثوث " يعنى ملخ‏هاى متفرق.

" وَ تَكُونُ الْجِبالُ

كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ "

كلمه " عهن " به معناى پشمى است كه رنگهاى مختلف داشته باشد،
و كلمه " منفوش " از مصدر " نفش " است، كه به معناى شيت كردن پشم است يا با دست و يا با كمانچه حلاجى، و يا با چيز ديگر.
پس " عهن منفوش " به معناى پشم شيث شده‏ اى است كه داراى رنگهاى مختلف باشد، و اين تشبيه اشاره دارد به اينكه در آن روز كوه‏ها كه رنگهاى مختلف دارند با زلزله قيامت متلاشى، و چون پشم حلاجى شده مى‏گردند.

" فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ

فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ "

اين آيه اشاره دارد به اينكه اعمال - هم مانند هر چيزى براى خود - وزن و ارزشى دارد، و اينكه بعضى اعمال در ترازوى عمل‏سنج سنگين است، و آن عملى است كه نزد خداى تعالى قدر و منزلتى داشته باشد، مانند ايمان به خدا و انواع اطاعتها، و بعضى ديگر اينطور نيستند، مانند كفر و انواع نافرمانيها و گناهان، كه البته اثر هر يك از اين دو نوع مختلف است، يكى سعادت را دنبال دارد، و آن اعمالى است كه در ترازو سنگين باشد، و ديگرى شقاوت را، و ما در تفسير سوره‏ هاى قبلى در معناى ميزان سخن گفتيم و بحث كرديم.

" فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ "

- كلمه " عيشة "- به كسر عين - نظير كلمه " جلسة "- به كسر جيم - از مصاديق بناى" فعلة " است، كه نوعيت را میرساند،
مثلا جلسه به معناى نوعى نشستن است، و عيشه به معناى نوعى زندگى كردن است، مانند " عيشة راضية "، يك زندگى خوش، و اگر راضيه و خوشى را به خود عيش نسبت داد، با اينكه صاحب عيش راضى و خشنود است، يا از باب مجاز عقلى است، و يا كلمه " راضيه " به معناى " ذات رضى " و تقديرش " فى عيشة ذات رضى " است، يعنى در عيشى رضايت بخش.

[معناى اينكه در باره كسى كه اعمالش سبك است فرمود:
" فامه هاويه"]

" وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُمُّهُ هاوِيَةٌ "

ظاهرا مراد از " هاويه " جهنم است، و نامگذارى جهنم به هاويه از اين جهت باشد كه اين كلمه از ماده " هوى " گرفته شده، كه به معناى سقوط است،
مى‏فرمايد:
كسى كه ميزانش سبك باشد سرانجامش سقوط به سوى اسفل سافلين است، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:

" ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا "

پس اينكه آتش دوزخ را توصيف كرده به هاويه و حال آنكه آتش سقوط نمى‏كند آتشيان سقوط مى‏كنند، از باب مجاز عقلى است، همانطور كه راضى دانستن عيش نيز از اين باب بود،
و اگر هاويه را مادر دوزخيان خوانده از اين باب بوده كه مادر، مأواى فرزند و مرجع او است، به هر طرف كه برود دوباره به دامن مادر بر مى‏گردد، جهنم هم براى دوزخيان چنين مرجع و سرانجامى است.
ولى بعضى آيه را طورى ديگر معنا كرده و گفته‏ اند:
منظور از كلمه " امه "، " ام رأسه " است، چون كلمه " ام " وقتى در مورد سر استعمال مى‏شود معناى فرق سر را مى‏دهد،
مى‏فرمايد: كسى كه ميزانش سبك باشد فرق سرش هاويه است، يعنى با فرق سر به سوى هاويه سقوط مى‏كند، چون اهل دوزخ وقتى قرار شد داخل دوزخ شوند با فرق سر مى‏افتند.
ولى اين حرف درست نيست، براى اينكه اگر اينطور معنا كنيم ضمير در كلمه " ما هيه " بدون مرجع مى‏ماند.

" وَ ما أَدْراكَ ما هِيَهْ "

ضمير " هيه " به كلمه " هاويه " بر مى‏گردد،
و " هاء " زيادى كه در آخرش آمده هاء وقف است،
و جمله مورد بحث تفسيرى است كه عظمت و فخامت امر آن آتش را بيان مى‏كند.

" نارٌ حامِيَةٌ "

يعنى آتشى است سوزنده و شديد الحراره، اين جمله پاسخ استفهام در آيه قبل است، و آن را تفسير مى‏كند.

ما قُلْتُ لَهُمْ

إِلاَّ ما أَمَرْتَني‏ بِهِ

أَنِ اعْبُدُوا اللهَ

رَبِّي وَ رَبَّكُمْ

وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً

ما دُمْتُ فيهِمْ

فَلَمَّا تَوَفَّيْتَني‏

كُنْتَ أَنْتَ الرَّقيبَ عَلَيْهِمْ

وَ أَنْتَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (117) المائدة

*******

إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا

وَ الَّذينَ هادُوا

وَ الصَّابِئينَ

وَ النَّصارى‏

وَ الْمَجُوسَ

وَ الَّذينَ أَشْرَكُوا

إِنَّ اللهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ

يَوْمَ الْقِيامَةِ

إِنَّ اللهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (17) الحج

*******

قُلْ

ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ

إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى اللهِ

وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (47) سبأ

*******

سَنُريهِمْ آياتِنا

فِي الْآفاقِ وَ في‏ أَنْفُسِهِمْ

حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ

أَنَّهُ

الْحَقُّ

أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (53) فصلت

*******

يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللهُ جَميعاً

فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا

أَحْصاهُ اللهُ وَ نَسُوهُ

وَ اللهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (6) المجادلة

*******

الَّذي

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

وَ اللهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ (9) البروج

ب ر ج

وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ (1) البروج

*******

تَبارَكَ

الَّذي جَعَلَ فِي السَّماءِ بُرُوجاً

وَ جَعَلَ فيها

سِراجاً وَ قَمَراً مُنيراً (61) الفرقان

*******

وَ لَقَدْ

جَعَلْنا فِي السَّماءِ

بُرُوجاً

وَ زَيَّنَّاها

لِلنَّاظِرينَ (16) الحجر

*******

وَ قَرْنَ في‏ بُيُوتِكُنَّ

وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏

وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ

وَ آتينَ الزَّكاةَ

وَ أَطِعْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ ...(33) الأحزاب

*******

أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ

وَ لَوْ كُنْتُمْ في‏ بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ ...(78) النساء

*******

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ

اللاَّتي‏ لا يَرْجُونَ نِكاحاً

فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ

أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ

غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزينَةٍ

وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ

خَيْرٌ لَهُنَّ

وَ اللهُ سَميعٌ عَليمٌ (60) النور

أَمْ لِلْانسَانِ مَا تَمَنىَ‏(24)

فَللهِ‏َِّ الاَْخِرَةُ وَ الْأُولىَ‏(25) النجم  

*******

تِلْكَ إِذاً قِسْمَةٌ ضيزى‏ (22) النجم

ضیزی.
[ زا ]
(ع ص)

قسمةٌ ضیزی; قسمت ناراست
(لغةً فی الهمزة، ای ضئزی).
(منتهی الارب ).

قسمةٌ جائره، قال الله تعالی
قسمةٌ ضیزی (قرآن ٢٢/٥٣);
ای جائرة.

بهرۀ کم کرده.
بهرۀ ناراست.
قسمت ناقصه.
بهرۀ به ستم.
قسمت غیرعادله.
بخش بیدادی.

ابن ماهان

(... - 195 ه.ق. ... - 810 م.)

علي بن عيسى بن ماهان:

من كبار القادة

في عصر الرشيد

و الأمين

العباسيين.

و هو الّذي

حرض الأمين على خلع المأمون من ولاية العهد.

و سيره الأمين لقتال المأمون بجيش كبير،

و ولاه إمارة الجبل و همذان و أصبهان و قمّ و تلك البلاد،

فخرج من بغداد في 40 ألف فارس،

فتلقاه طاهر بن الحسين قائد جيش المأمون في الري،

فقتل ابن ماهان و انهزم أصحابه.

مَنْ تَوَلَّى

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا

وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا (29) النجم

**********

إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ (23)

فَيُعَذِّبُهُ اللهُ

الْعَذَابَ الْأَكْبرََ(24) الغاشیة

**********

مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ

فَقَدْ أَطاعَ اللهَ

وَ مَنْ تَوَلَّى

فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفيظاً (80) النساء